Osobowość narcystyczna

Pewnie po przeczytaniu tytułu tego wpisu przynajmniej u części z was jednym z pierwszych skojarzeń była postać Narcyza z mitologii greckiej. Jest to w pełni uzasadniona reakcja, bowiem zjawisko narcyzmu, a raczej niektóre charakterystyczne dla niego cechy oraz zachowania (np. koncentracja na sobie) budziły zainteresowanie od wieków. Wielu badaczy traktuje szerokie zainteresowanie współczesnej nauki tym zagadnieniem jako "znak naszych czasów", nie dziwi więc jego popularność nie tylko w psychologii, ale również w naukach społecznych takich jak socjologia czy kulturoznawstwo.

W obrębie samej psychologii istnieją różne perspektywy postrzegania narcyzmu - jako zjawiska normatywnego (naturalna faza rozwoju), specyficznego zachowania grupowego (narcyzm kolektywny) oraz formy psychopatologii. Ostatnia ze wspomnianych stanowi zaburzenie osobowości, które stosunkowo niedawno zagościło w psychologii klinicznej - zostało dodane do psychiatrycznego systemu diagnostycznego DSM-IV dopiero w 1990.

Typowe objawy

Na czym więc polega narcystyczne zaburzenie osobowości? Dobrym wstępem do prezentacji obrazu tego zaburzenia jest metafora zastosowana przez profesora Marka Jaremę, który opisuje je w następujący sposób: "Mój rozkaz jest twoim życzeniem". Narcystyczne zaburzenie osobowości (często nazywane w skrócie "NPD" od angielskiej formy Narcissistic Personality Disorder) jest to trwały wzorzec zachowań zdominowany przez wielkościowe nastawienie (w zachowaniu lub fantazjach), potrzebę bycia adorowanym oraz brak empatii. Rozpoczyna się w okresie młodzieńczym.

Najbardziej charakterystycznym elementem osobowości narcystycznej jest wyolbrzymione poczucie własnej wartości. Osoby z NPD przeceniają swoje sukcesy i talenty oraz chcą być rozpoznawane jako lepsze od innych nawet przy braku rzeczywistych dokonań. To nadmierne poczucie własnej wartości wiąże się z nieustannym poszukiwaniem potwierdzenia dla własnej wielkości w otoczeniu. Towarzyszy temu duża skłonność do naruszania samooceny i wyjątkowa wrażliwość na krytykę i porażkę. Jednocześnie przy poszukiwaniu potwierdzenia własnej wielkości osoby o osobowości narcystycznej są bardzo zaabsorbowane fantazjowaniem o swoich ponadprzeciętnych osiągnięciach, władzy, pięknie lub idealnej miłości.

Przekonanie o byciu jednostką unikatową stwarza w osobach z NPD poczucie, że mogą być zrozumiane tylko przez osoby podobnie niezwykłe, stąd też chętnie zadają się z osobami wysoko postawionymi w hierarchii społecznej lub strukturze organizacji. Podejście to mocno kontrastuje z brakiem empatii oraz tendencją do manipulowania i wykorzystywania innych do zrealizowania własnych celów. Ciekawą zdolnością w świetle wspomnianego braku empatii jest umiejętność rozpoznania przez osoby narcystyczne, co przyciąga uwagę lub budzi podziw drugiej osoby, nawet jeśli nie potrafią rozpoznać przyczyn takiej reakcji.

Paradoksem w postawie osób z NPD jest pogarda, jaką często żywią wobec osób, o których uwagę i podziw zabiegają. Wynika to z przekonania o byciu lepszym od innych, które prowadzi z kolei do chęci (lub wręcz wymagania) specjalnego traktowania. Osoby narcystyczne uważają, że świat jest im winien wiele: sukcesy, sławę, bogactwo, awans, itd. Powoduje to kształtowanie aroganckich i wyniosłych postaw lub zachowań.

Obszary dysfunkcji

Opisane wyżej objawy mają przełożenie nie tylko na samoocenę osób z narcystycznym zaburzeniem osobowości oraz jakość relacji interpersonalnych przez nie budowanych, ale również na ich funkcjonowanie emocjonalne oraz styl pracy.

Osoby o osobowości narcystycznej wykazują nietolerancję dla większości uczuć oraz silną zewnętrzną kontrolę emocji. Najczęściej przeżywanymi emocjami są: zawiść, narcystyczna duma, wstyd, wściekłość, poczucie pustki i lęk.

Osoby narcystyczne w swoich działaniach koncentrują się dużo bardziej na wrażeniu wywieranym na otoczeniu aniżeli na rzeczywistym realizowaniu celów. Przeszkodą w ich urzeczywistnianiu może być również przekonanie, że cele powinny być możliwe do osiągnięcia bez wysiłku, stąd też bierze się szybkie zniechęcenie przy braku natychmiastowego sukcesu.

Narcystyczne zaburzenie osobowości a inne zaburzenia wiązki B

Pomimo przynależności do tej samej kategorii zaburzeń osobowości co osobowość paranoiczna i histrioniczna istnieją czynniki odróżniające je od osobowości narcystycznej. Dla osobowości paranoicznej charakterystyczne jest izolowanie się od innych ze względu na podejrzliwość i nieufność, podczas gdy osoby narcystyczne pragną przyciągać do siebie ludzi, aby zaspakajać swoją potrzebę nadmiernej adoracji. W przypadku osobowości histrionicznej potrzeba bycia w centrum uwagi wynika z emocjonalnej pustki, z kolei u narcystycznej jest podyktowana chęcią ukrycia skrywanego poczucia niższości.

Przebieg i rokowanie

Osobowość narcystyczna często współwystępuje z osobowością antyspołeczną oraz osobowością borderline. W przypadku NPD mogą pojawiać się również epizody psychotyczne wynikające z rozdźwięku pomiędzy poczuciem wielkościowości a rzeczywistym wizerunkiem społecznym. W późnej dorosłości możliwe jest współwystępowanie stanów depresyjnych.

Warto jednak pamiętać, że obecność trendów narcystycznych w rozwoju osobowości nie jest równoznaczna z wystąpieniem diagnozowanego NPD. Proces psychoterapii może być utrudniony ze względu na brak empatii oraz postawę wielkościową, ale w przypadku wielu osób przynosi on spodziewane rezultaty w postaci redukcji skłonności narcystycznych.